Leerlingen in moeilijkheden. Een innovatieve oplossing biedt hoop.

Gemiste kansen

Hoe kunnen we de leerlingen ondersteunen die door de mazen van het net lijken te glippen?

We zien het elk jaar opnieuw: leerlingen onderpresteren, komen in de problemen of haken af. In 2016 al gaf 31,4% van de jongeren aan niet goed in zijn vel te zitten en overwogen 13% van de jongens en 22,1% van de meisjes tussen 11 en 15 jaar al meerdere keren om een einde aan hun leven te maken. (Vlaamse Jeugdraad, 2016)
Dit was vóór de coronacrisis onze wereld op z’n kop zette.

Al meer dan 100 jaar hanteren we dezelfde aanpak wanneer het over mentaal welzijn gaat: problemen definiëren en bestrijden. Vandaag de dag lijkt het echter alsof steeds meer jongeren door de mazen van het net glippen. Ze worstelen met het leven, presteren onder hun vermogen en naarmate ze ouder worden, vertonen ze vaak steeds meer sociale moeilijkheden. Zo lopen ze belangrijke kansen mis, in een cruciale fase van hun leven. Hoe komt het dat deze leerlingen onder onze radar lijken te blijven en hoe kunnen we hen beter ondersteunen?

Het antwoord komt uit onverwachte hoek.

De vergeten factor

Mentaal welzijn is meer dan problemen oplossen.

Tijdens haar opmars in de 20ste eeuw, hield de psychologie zich vooral bezig met het behandelen van manifeste (gedrags-) problemen en het opstellen van geijkte protocollen voor behandeling. De maatschappij had behoefte aan een antwoord op de aanpassingsmoeilijkheden van de talloze getraumatiseerde soldaten die terugkeerden van de grote oorlogen. Het was tevens de enige manier waarop onderzoekers hun werk gefinancierd konden krijgen. (Joseph & Wood, 2010; Seliman & Csikszentmihalyi, 2000).

In deze medische benadering werden symptomen, gedragsmatige en meer geïnternaliseerde, gezien als onderdeel van een onderliggende aandoening, waarvoor een “juiste” behandeling voor bestaat. Iemands subjectief welzijn werd in deze logica slechts een kanttekening. Als iemand vrij was van symptomen, zou zich wel beter voelen. Omgekeerd werd iemand die zich slecht voelde maar niet de nodige symptomen van een stoornis vertoonde beschouwd als subklinisch. Dan was er geen nood aan behandeling.

Een andere kijk

De tweede factor die voor een volledig beeld zorgt.

Een resem studies, bij leerlingen van alle leeftijden, heeft aangetoond hoe belangrijk het is om behalve aan problemen, ook aandacht te schenken aan het subjectieve welzijn van leerlingen. Hoewel psychische symptomen en subjectief welzijn vaak hand in hand gaan, vallen ze niet geheel samen. Wanneer we beide factoren samen beschouwen, zien we dat de meeste jongeren met minimale symptomen ook een verhoogd subjectief welzijn genieten (“volledige mentale gezondheid”, gemiddeld 65% van de gevallen) en dat veel jongeren die psychologische problemen ervaren ook een verminderd welzijn ervaren (“problematisch”, zo’n 12,8%).

Twee groepen vallen echter op: leerlingen waar een verhoogde psychopathologie samengaat met een hoog subjectief welzijn (“symptomatisch maar tevreden”, zo’n 10,1%) en, omgekeerd, waar weinig tot geen psychische symptomen samengaan met een laag gevoel van welzijn (“kwetsbare” jongeren, gemiddeld 12,1%).

De kwetsbare en symptomatisch maar tevreden groepen dreigen ondersteuning mis te lopen of verkeerd begrepen te worden, wanneer we ons enkel focussen zijn op manifeste problemen. Maar er zijn wel degelijk wetenschappelijk gevalideerde manieren om ook hen te ondersteunen, voor een verhoogd mentaal welzijn, betere schoolprestaties en een verbeterd sociaal functioneren. (Greenspoon & Saklofske, 2001; Antaramiam, Huebner, Hills & Valois, 2010; Suldo & Shaffer, 2008; Suldo, Thalji-Raitano, et al., 2016; Eklund, Dowdy, Jones & Furlong, 2011; Renshaw & Cohen, 2014)

Waarom welzijn?

Een opwaartse spiraal van ontwikkeling,
een verbeterde gezondheid
en bescherming tegen klachten.

De broaden and build-theorie van Barbara Fredrickson (2001), heeft aangetoond hoe positieve emoties kunnen leiden tot een opwaartse spiraal van ontwikkeling. Fredrickson stelt dat waar negatieve emotionele ervaringen samengaan met vermijding en rigiditeit, positieve emoties er juist voor zorgen dat we uitdagingen tegemoet gaan en meer flexibel denken. Dat zorgt ervoor dat we nieuwe vaardigheden verwerven en meer sociale interacties aangaan.

Ook op school is subjectief welzijn een belangrijke hulpbron, die gekoesterd moet worden. Positieve ervaringen op school leiden tot een beter gemoed, wat op zijn beurt leidt tot meer positieve ervaringen. Op deze manier ontstaat over tijd een opwaartse spiraal van welzijn (Stiglbauer, Gnambs, Gamsjäger & Batinic, 2013).

Naast floreren op school, is een verbeterde fysieke gezondheid misschien wel een van de opvallendste uitkomsten van een toename aan positieve ervaringen. Uitgebreid onderzoek heeft aangetoond dat mensen met een hoger subjectief welzijn langer en gezonder leven (Diener & Chan, 2011).

Een hoge tevredenheid over het leven is ook belangrijk als een beschermende factor. Net zoals verlaagd welzijn psychologische problemen in de hand werkt, speelt een hoge mate van welzijn net een beschermende rol. Zo zien we dat leerlingen in een stressvolle levenssituatie meer gedragsproblemen ontwikkelen (Suldo & Huebner, 2004a) en dat een verhoogd subjectief welzijn bijdraagt tot de preventie van psychische problemen zoals depressie (Lewinsohn, Redner, & Seeley, 1991).

Wat kunnen we doen?

Onwankelbaar ondersteunt leerlingen op alle fronten.
Stilstaan, inspireren, leiden en versterken.

Stilstaan en kijken

In lijn met de theorie over bereidheid tot verandering (Prochaska en Diclemente, 1982) begint elk programma met een uitnodigende vragenlijst die leerlingen invullen in een beveiligde online leeromgeving. Deze vragen hebben niet als doel om aan te sturen op verandering, dat zou immers enkel werken bij leerlingen met de kleinste nood aan ondersteuning. Ze zijn daarentegen ontworpen om leerlingen (misschien voor het eerst) uit te nodigen om stil te staan bij hun huidige situatie en hun visie op de toekomst en hun eigen mogelijkheden.

Veerkracht aanwakkeren

De beste leraren weten: mensen leren het best uit verhalen. In het Onwankelbaar programma zien leerlingen essentiële lessen over veerkracht en hoop, in een inspirerende en interactieve lezing. Als ervaren spreker, trainer en stand-upcomedian neemt Jeroen Walravens leerlingen mee naar het moment waarop hij als 21-jarige ontwaakte uit een maand lange coma, “als plant”. Hij toont hen hoe hij, geconfronteerd met deze enorme uitdaging de laatste strohalm hoop vastgreep en begon te bouwen aan een nieuw leven. Minder dan drie jaar later bereikte hij Mount Everest. Hij publiceerde een succesvol boek en zou een gezin stichten, zoals hij dat zelf nooit gekend heeft.

Omdat niets van dit alles überhaupt denkbaar was, krijgen leerlingen duidelijke boodschappen mee uit deze sessie: het verleden hoeft je niet te bepalen, het is oké om het moeilijk te hebben, je hebt altijd een keuze en je hebt geen idee van wat jij allemaal kan.

Richting geven

Wanneer we leerlingen bijstaan om hun toekomst uit te stippelen, leggen we vaak de nadruk op concrete, specifieke doelen. Welke studies ga je volgen? Welke resultaten wil je behalen, wat moet je daarvoor doen en waar moet je mee ophouden? Onderzoek heeft echter aangetoond dat het formuleren van doelen niet erg werkzaam is, wanneer ze niet steunen op een onderzoek naar persoonlijke waarden (Chase, Houmanfar, Hayes, Ward, Vilardaga, & Follette, 2013).

In ACT worden waarden gedefinieerd als “de gewenste kwaliteiten van voortdurende actie”. Op die manier kunnen waarden nooit behaald worden, of gemist. Ze gaan over wat iemand belangrijk vindt aan mens zijn en vormen zo het onderliggende waarom van de doelen die we stellen. Als de Poolster aan de hemel, geven iemands waarden blijvend richting, ook wanneer die van haar pad afwijkt. Tegelijkertijd geven ze vorm aan wat we doen, door in te geven hoe we actie ondernemen (de kwaliteiten). (Reilly, Erin & Ritzert, Timothy & Scoglio, Arielle & Mote, Jasmine & Fukuda, Seiya & Ahern, Meghan & Kelly, Megan, 2018).

Actief versterken

Behalve sterke meetinstrumenten, beschikken we vanuit de academische wereld over vele “positieve psychologie interventies” (PPI), om doelgericht gedachten en gedrag te bevorderen die bijdragen tot een groter mentaal welbevinden van leerlingen en werken als een buffer tegen mentale gezondheidsproblemen (Nelson, Schnorr, Powell, & Huebner, 2013; Seligman & Csikszentmihalyi, 2000).

Het Onwankelbaar programma geeft leerlingen toegang tot een combinatie van PPI die uitgebreid onderzocht werd in een schoolcontext (Shannon M. Suldo, 2014).

Een werkzaam recept

In het Onwankelbaar programma maken we een integratie van interne hulpbronnen, externe rollen en gewenste resultaten. We definiëren persoonlijke waarden, onderzoeken karaktersterktes, staan stil bij de externe rollen die leerlingen opnemen en gebruiken dit als basis om doelen op te stellen. Op deze manier beschikken leerlingen over een standvastig kompas dat hen richting geeft op deze cruciale leeftijd.